Η μελέτη της ανθρώπινης ψυχοσύνθεσης και συμπεριφοράς έχει στον Αριστοτέλη ένα ισχυρό βιολογικό υπόβαθρο. Είναι χαρακτηριστικό ότι ένα από τα πιο βασικά, και μάλλον τελευταία έργα του, ονομάζεται ΠΕΡΙ ΨΥΧΗΣ, είναι αφιερωμένο ουσιαστικά στην ανθρώπινη φυσιολογία.
Η ανθρώπινη ψυχή για τον Αριστοτέλη δεν έχει καμία σχέση με την πλατωνική ψυχή: ούτε αθάνατη ειναι ούτε ριζικά διαφορετικη από το σωμα ούτε, φυσικά, έχει τη δυνατότητα διαδοχικών μετενσαρκώσεων. Ο Αριστοτέλης θα αφιερώσει ένα μεγάλο μέρος της ερευνάς του στην κριτική αντιμετώπιση των παλαιότερων αντιλήψεων για την ψυχή, για να καταλήξει στον δικό του ορισμό.
"Η ψυχή είναι η πρώη εντελέχεια ενος σώματος φυσικού, που έχει τη δυνατότητα της ζωής. Και τέτοιο σώμα είναι αυτό που διαθέτει όργανα". (Περί ψυχής 412 a 27-28).
Tι δείχνει ο ορισμός; Ότι ο Αριστοτέλης συλλαμβάνει την ψυχη ως την ολοκλήρωση των δυνατοτήτων του σώματος, από τη στιγμη που το σώμα αυτό δεν ειναι νεκρό, αλλά έχει τη δυνατότητα να ζήσει δηλαδή να αποκτήσει συγκεκριμένες λειτουργίες. Η αριστοτελική ψυχή ορίζεται ως η "μορφή" του σώματος. Διατηρεί με το σώμα μια άρρηκτη σχέση , η οποία στον Αριστοτέλη εκφράζεται με το ζεύγος των εννοιών "μορφή και ύλη" ή "ενέργεια και δύναμη".
Η ψυχή είναι η πραγμάτωση της δυνατότητας του σώματος να ζήσει.
'Αμεσο πόρισμα που προκύπτει απ΄αυτη την προσέγγιση της ψυχής ειναι ότι η ψυχή δεν υπάρχει ποτέ χωρίς ύλη. Πράγμα που σημαίνει όιτι η ανθρώπινη ψηχή δεν επιβιώνει μετά τον φυσικό θάνατο του σώματος. Η αριστοτελική ψυχή λοιπόν δεν είναι αθάνατη. Μιλώντας για την ψυχή, ο Αριστοτέλης αναφέρεται τόσο στον άνθρωπο όσο και σε όλα τα έμβια όντα, στα όντα δηλαδή ακριβώς που διαθέτουν ψυχή. Δεν θα υποβαθμίσει την ιδιαιτερότητα του ανθρωπινου είδους, που εν πολλοίς οφείλεται στην ειδική φύση της ψυχής του, ούτε όμως θα εξαλείψει και το κοινό ψυχικό υπόβαθρο όλων των έμβιων όντων. Ο ορισμός της ψυχής, που μόλις παρατεθηκε, είναι διατυπωμένος ωστε να ισχύει για όλα τα έμβια είδη, τα φυτά τα ζώα και τον άνθρωπο.
Για τον Αριστοτέλη η ψυχή δε διαθέτη μέρη, οπως υποστήριζε ο Πλάτων, αλλά δυνάμεις. Κοινή σε όλα τα φυτά και τα ζώα έιναι η "θρεπτική" δύναμη , η "κινητική" δύναμη και η "ορεκτική" δηλαδή να αναπτύσουν την επιθυμιία για θυμό και βούληση(Περί ψυχής 414 b2). Η σκέψη, τέλος , η "διανοητική" δύναμη της ψυχής χαρακτηρίζει μόνο το ανθρώπινο είδος.
Ο Αριστοτέλης θα αφιερώσει πολλές σελιδες στην περιγραφή του φαινομένου της ανθρωπινης αντιληψης. Θα διακρίνει την αίσθηση από την "φαντασία", που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε "παράσταση" αφου ειναι η διατήρηση ενός αισθήματος μέσα στην ψυχή. Θα τονίσει τη σημασία της μνήμης, που είναι το σύνολο των παραστάσεων που εγγράφονται και παραμένουν στην ψυχή, και της εμπειρίας, που είναι η δημιουργία των πρώτων απλών γενικέυσεων και στηρίζεται στη μνήμη...
Στην ανάλυση της διαδικασίας της νόησης ο Αριστοτέλης ειναι συνοπτικός και όχι ιδιαίτερα διαφωτιστικός. Προσεγγίζει κατ' αρχήν τη νόηση κατ' αναλογίαν προς την αίσθηση : όπως η αίσθηση αναφέρεται στα αισθητά, θα πρέπει να διακρίνουμε και μια αντιληπτική λειτουργία της ψυχής που συλλαμβάνει τα νοητά ειδη.
Υπάρχουν κειμενά του όπου διακρίνει έναν "παθητικό νου" , ο οποίος συνδέεται με τη σωματικότητα και ακολουθεί τη μοίρα του σώματος, και έναν "ποιητικό νου", ο οποίος είναι η μοναδική πληρως απαλλαγμένη από το σωματικό στοιχείο ψυχική λειτουργία και επομένως είναι , κατά μια εννοια, αθάνατος.
Ο ποιητικος νους είναι καθαρή ενέργεια, δεν αναπτύσσεται μαζί με τον οργανισμό, αλλά, όπως λεει ο Αριστοτέλης, εισέρχεται "θύραθεν" σ αυτόν και διατηρεί κάτι το θεικό. ' Υπάρχει λοιπόν ένας νους, που μπορεί ο ίδιος να γίνει τα πάντα, και υπάρχει και ένας άλλος νους που τα πραγματώνει όλα, σα μια έξη, όπως το φως.. Αυτός ο δεύτερος νους είαι "χωριστός και απαθής και αμιγής" όντας στην ουσία του καθαρή ενέργεια" (Περί ψυχής 430a14-18).
